Będąc rodzicem dziecka u którego pojawiły się trudności w rozwoju lub osobą zainteresowaną psychologią, na pewno zetknąłeś się, z początkowo, tajemniczo brzmiącym skrótem, jakim jest SAZ. Chciałabym dzisiaj trochę przybliżyć metodę pracy jaką jest Stosowana Analiza Zachowania i zapoznać z jej praktycznym zastosowaniem.

Na wstępie warto podkreślić, że jest to metoda o potwierdzonej naukowo skuteczności. Często mylona z pojęciem terapii behawioralnej, a który nie do końca oddaje specyfikę stosowania SAZ. Odróżnia je podstawowe założenie jakim jest rodzaj warunkowania, w przypadku terapii behawioralnej stosuje się klasyczne, a SAZ opiera się na warunkowaniu sprawczym (inaczej zwanym instrumentalnym). Upraszczając, polega ono na tym, że człowiek może decydować do jakich zachowań będzie dążył, żeby zostać nagrodzonym, a jakich będzie unikał, by nie spotkała go kara. Ale czym właściwie jest ta tajemniczo brzmiąca metoda SAZ?

Jest to podejście naukowe umożliwiające rozumienie różnych działań, które służy:

• Rozwijaniu zachowań pożądanych (np. zakładanie butów po wejściu do szatni),
• Redukowaniu trudnych zachowań (np. krzyk i agresja zamiast wskazywanie na swoje aktualne potrzeby),
• Utrzymaniu i uogólnieniu efektów interwencji, tak by korzystać z nabytych umiejętności jak najdłużej i w, jak najczęstszych okolicznościach.

To, o czym rzadko się mówi to fakt, że SAZ może być stosowana i z powodzeniem wykorzystywana nie tylko w pracy z dziećmi, u których pojawiły się trudności czy zdiagnozowano zaburzenia, ale również w procesie edukacji z uczniami o typowym rozwoju. Oprócz tego znajduje zastosowanie przez menedżerów, pracowników korporacji w ramach zarządzania zachowaniami w organizacji, przez logopedów, dietetyków, a także trenerów personalnych. Z racji tematyki tego miejsca, będę się szczególnie odnosić do wykorzystywania tej metody wśród dzieci i młodzieży.

Stosowanie SAZ powinno rozpocząć się od dogłębnej oceny umiejętności danej osoby. Do tego, często wykorzystywanym narzędziem wśród specjalistów jest VB-MAPP pozwalający ocenić kamienie milowe rozwoju i zaplanować terapię. Jeśli już poziom funkcjonowania dziecka na wielu płaszczyznach zostanie określony, należy pamiętać, że każda kolejna umiejętność bazuje na tej już dobrze opanowanej. Funkcjonuje to na zasadzie piramidy, to znaczy- najważniejsze są fundamenty, na których „budujemy” dalej. Odnosząc tę zależność do zastosowania praktycznego, w uczeniu komunikacji, zanim dziecko niekomunikujące się werbalnie, wypowie pełne zdanie, zaczynamy od powtarzania samogłosek czy dźwięków. Za każdym razem nagradzamy próby i prawidłowo wykonane ćwiczenie, w psychologii nazywane jest to wzmocnieniem pozytywnym (często spotykanym jako samo wzmocnienie), co ma na celu zwiększyć częstotliwość występowania pożądanego zachowania. Jeśli już nasza bazowa umiejętność, czyli wypowiadanie pojedynczego dźwięku zostanie opanowana, przechodzimy stopniowo do składania liter i formowania wyrazów, by w kolejnych krokach ćwiczyć wygłaszanie zdań i funkcjonalną komunikację. Z tego krótkiego opisu może wydawać się to bardzo proste, ale w praktyce czasem oznacza wielomiesięczny, żmudny proces wzmagający frustrację u dziecka i doprowadzający do agresywnych zachowań z jego strony. Aby, nie przedłużać tego nieefektywnego procesu można sięgnąć po komunikację wspomagającą, która ma służyć przyspieszeniu porozumiewanie się za pomocą słów. Tylko w takiej kolejności, według metody SAZ jesteśmy w stanie z powodzeniem podnosić umiejętności dziecka i zapobiegać trudnym zachowaniom.

Ważnym elementem terapii jest dostosowanie środowiska, czyli zaaranżowanie miejsc, w których dziecko będzie nabywało nowych umiejętności, w taki sposób żeby zwiększyć efektywność jego starań, ale też wyeliminować zachowania niepożądane. To znaczy, jeśli osoba ma kłopoty z koncentracją i skupieniem uwagi to rażące kolory i zbyt duża ilość przedmiotów w pomieszczeniu, nie będzie ułatwiała pracy nad kształtowaniem nowych zdolności. Aby, nauka i terapia przynosiły zamierzone efekty niezbędna jest współpraca pomiędzy rodzicami, czy opiekunami dziecka a specjalistami. To rodzice spędzają z dziećmi najwięcej czasu, dlatego tak ważne jest, aby uczyli się, w jaki sposób należy kształtować prawidłowe postawy i wdrażać techniki stosowane przez specjalistów do terapii domowej.

Dlaczego SAZ jest tak często wykorzystywaną metodą? Oprócz badań naukowych potwierdzających jej skuteczność, istnieje lista powodów stworzona przez Mary Beth Walsh z Caldwell College, dla których dzieci ze spektrum autyzmu zasługują na pracę zgodnie z ideą Stosowanej Analizy Zachowania. Wśród tych powodów, autorka podaje argument możliwości samostanowienia i podnoszenia samodzielności u osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju. Korzystając z terapii opartej na SAZ dzieci są w stanie nauczyć się zachowań, które umożliwiają im bezpieczne i co warte podkreślenia, samodzielne funkcjonowanie. Rodziny, w których dorasta dziecko z zaburzeniami, często doświadczają wykluczenia społecznego, ponieważ wyjście do kina lub na basen, staje się poza zasięgiem ich możliwości. Edukowanie i wdrażanie technik kształtowania prawidłowych zachowań, może całkowicie odmienić życie tych rodzin. SAZ pozwala również zdobywać umiejętności potrzebne do tworzenia relacji, dzięki czemu dzieci są w stanie uczestniczyć w zabawach z rówieśnikami, a nawet zawiązywać przyjaźnie. Ta sfera, również jest często zmartwieniem rodziców dzieci ze spektrum autyzmu, czy innymi zaburzeniami, ponieważ zastanawiają się, jak będzie wyglądało życie dziecka, kiedy ich zabraknie. Na ile samodzielnie będzie potrafiło funkcjonować w społeczeństwie, czy będzie miało kogoś bliskiego u boku, czy będzie potrafiło zadbać o siebie i odpowiednio zareagować, kiedy ktoś będzie miał zamiar je skrzywdzić.

Biorąc pod uwagę szerokie zastosowanie, a przede wszystkim dużą skuteczność SAZ, myślę, że jest to metoda, którą powinno się propagować, a przede wszystkim stosować w codziennej praktyce. Warto podkreślić, że najważniejsze w procesie terapii jest dobieranie takich metod, aby wspomagać dziecko całościowo, a przy tym zawsze traktować je w sposób podmiotowy.